نشانه های فرونشست زمین در اصفهان - مجله نایس پاتوق

• برداشت بیش از حد آب از منابع زیرزمینی

اقلیم خشک ایران و قرار دریافت دوسوم این کشور در مناطق خشک، نیمه خشک و بیابانی نشان دهنده این حقیقت است که اغلب مراکز جمعیتی از جمله کلان شهرهای کشور در همین مناطق خشک قرار گرفته اند و تامین آب آنها وابسته به منابع زیرزمینی است، به ویژه آن که وضعیت منابع آبی کشور به خصوص تا قبل از بارندگی های اخیر در شرایط خوبی قرار نداشت. به همین دلیل منابع آب زیرزمینی به دلیل برداشت بیش از حد از چاه های غیرمجاز و اضافه برداشت های چاه های مجاز همراه با وقوع خشکسالی های سال های اخیر به وضعیت بحرانی رسید. هرچند بنا به گفته کارشناسان، دلایل دیگری چون برداشت از میدان های نفت و گاز و توسعه کشاورزی هم مسبب فرونشست هستند، در بین عوامل مؤثر در ایجاد این بحران به نظر می رسد که برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی مهم ترین عامل برای ایجاد فرونشست در بیشتر دشت های ایران محسوب می گردد.

در این میان، عده ای با توجه به وقوع سیلاب ها و بارندگی های اخیر تصور می نمایند که خطر فرونشست کاهش یافته است، در حالی که بنا به گفته مهرداد اسماعیلی استاد زمین شناسی، نشست زمین پس از وقوع سیلاب ها مساله ای مهم تر از قبل به شمار می آید، چون رطوبت زیاد باعث نرم شدن زمین می گردد و احتمال نشست های موضعی به صورت نقطه ای و محلی در کنار سازه ها و بناهایی مانند پل ها بسیار احتمال دارد.

وی شرح می دهد: زمانی که آب باران با خاک خشک در تماس قرار می گیرد، از حجم آن خاک کاسته می گردد که به آن تراکم آبی می گویند. در واقع این عمل فرونشستی است که با سرعت بسیار انجام می گردد و معمولا باعث نشستی به اندازه 10 درصد ضخامت اولیه خاک می گردد. ضمن آن که با بارش های زیاد و پی درپی و نفوذ آن به درون شکاف هایی که از فرونشست های زمین ایجاد شده است وزن آب ناشی از بارش ها به وزن کل لایه خاک اضافه می گردد و لایه های زیرین خاک هم افزایش می یابد. اسماعیلی می افزاید: به دنبال این تغییرات، حجم منافذ بدون آب بین ذرات خاک کم می گردد و در نهایت، لایه های خاک زیرین متراکم و پدیده نشست به طور محلی به وقوع می پیوندد. این عضو هیات علمی دانشگاه تاکید می نماید: با این اوصاف، در صورتی که در سطح زمین مواردی مانند فرورفتگی های حتی جزئی و تغییر در انحنا تعیین گردد باید به آن توجه داشت، چون خطری جدی است.

• اصفهان در معرض خطر فرونشست

اصفهان از جمله مناطقی است که به دلیل مهاجرت و اسکان جمعیت بیش از حد ظرفیت و استقرار صنایع پرآب بر در آن با کاهش منابع زیرزمینی آب و در پی آن فرونشست زمین روبرو است. به عبارتی، خشکسالی چندساله و برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی به علاوه کاهش باران و قطع آب زاینده رود موجب وقوع ادواری فرونشست زمین در شهر کم آبی چون اصفهان شده است و به میزانی جدی است که حسین حجتی رئیس مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی استان اصفهان، با تأکید بر خطر فرونشست زمین در دشت های اصفهان و شهرهای اطراف آن بیان می نماید: در کنار خطر گسل ها، مشکل اصلی فعلی استان فرونشست زمین در دشت هایی مانند دشت برخار، اصفهان یا دامنه دشت گلپایگان است که برنامه هایی برای آنها در نظر گرفته شده است.

لازم به ذکر است که غیر از خطر فرونشست، آسیب هایی دیگر چون تخریب تدریجی ساختمان ها، راه ها، پل ها و خطوط لوله و خطوط انتقال نیرو، تغییرات کیفی آب زیرزمینی، ایجاد فروچاله ها و شکاف های بزرگ در دشت ها و تهدید حیات شهرها و روستاها بر اثر تخلیه آبخوان ها از دیگر نتایج کمبود آب های زیرزمینی است که به طور مکرر کارشناسان به آنها اشاره نموده اند.

در این باره منصور شیشه فروش مدیر کل مدیریت بحران استان اصفهان، می گوید: بعد از کم آبی ها و خشکسالی ها در اصفهان و افت سطح آب های زیرزمینی، معضلی به نام فرونشست زمین ایجاد شد، به نحوی که فرونشست زمین در کاشان و دامنه منجر به خسارت زیادی شده است. وی بیان می نماید: فرونشست زمین یکی از آثار زیست محیطی خشکسالی است که برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی موجب تشدید این مسئله می گردد. به این ترتیب، ضروری است در حوزه مدیریت بحران آنالیز گردد که با مسائل ناشی از این رخداد چگونه برخورد کرد.به گفته این مسئول، از مهم ترین برنامه های مدیریت بحران استان برای مقابله با فرونشست زمین آنالیز شرایط موجود و جلوگیری کردن از ورود خسارت های بیشتر است. جلوگیری از حفر چاه های جدید، کنترل مصرف آب با نصب کنتورهای هوشمند و برنامه ریزی برای الگوی کشت مناسب برای هر منطقه از جمله مواردی است که از پیشروی این پدیده ممانعت می نماید.

در ادامه، وی از تشکیل کارگروه ویژه تخصصی در شرکت آب منطقه ای برای مدیریت بحران فرونشست خبر می دهد که در آن بر تشکیل کلاس های آموزشی برای اصلاح روش های الگوی کشت، عدم برداشت های بی رویه و بر تعادل بخشی آب های زیرزمینی تمرکز شده است. همچنین به همین دلیل در فرمانداری اصفهان شورای حفاظت از منابع آب برگزار شده است که گزارش بعضی آنالیز ها به این شورا ارائه می گردد. طرح هوشمند کردن کنتورها و مسدود کردن چاه های غیرمجاز نیز در دستور کار قرار گرفته است. از طرفی، سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان با توسعه طرح های کشت گلخانه ای مصمم به کاهش استفاده از منابع آبی است.

• فرونشست زمین تدریجی است

به گفته جهانگیر عابدی کوپایی استادتمام گروه مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان، ایران با 5 خطر جدی زمین لرزه، زمین لغزش، فرونشست زمین، سیلاب و خشکسالی روبه رو است. فرونشست زلزله ای ناگهانی و خسارت آن آنی است. در این پدیده از بین رفتن لایه رسی زمین به تدریج است و شکاف آن ممکن است چندین کیلومتر باشد و عمق آن نیز می تواند 20 متر یا بیشتر باشد. ضمن آن که تدریجی و غیر قابل توقف است. بنابراین با تداوم برداشت های بی رویه از منابع آبی امکان گسترش فرونشست وجود دارد و مهم ترین خسارتش هم به تأسیسات زیربنایی همانند خطوط انتقال، برق، گاز، راه آهن و جاده ها است. وی با اشاره به خشکی زاینده رود و تاثیرآن در فرونشست زمین در اصفهان می گوید: بی آبی زاینده رود منجر به تخریب و فرسودگی سازه های تاریخی زاینده رود و سی وسه پل می گردد.