اوحدی مراغه ای؛ شاعر عارف مسلک - مجله نایس پاتوق

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل کوشش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

اوحدالدین مراغه ای، سخنور، شاعر و عارف ایرانی در قرن هفتم و هشتم هجری قمری است.

اوحدالدین، فرزند حسین اصفهانی، در حدود سال 673ق در اصفهان به جهان آمد. مورخان سال تولد او را بر اساس یکی از ابیات مثنوی جام جم حدس زده اند. با توجه به سروده های اوحدی، مورخان بر این گمان اند که زادگاه اوحدی اصفهان بوده و بعداً مقیم مراغه شده است.

اوحدی تحصیلات خود را در مراغه شروع کرده و با توجه به وجود مدارس بزرگ و معتبر و حضور بزرگان دانشمندی چون خواجه نصیرالدین، مؤیدالدین، عرضی دمشقی، فخرالدین مراغه ای، قطب الدین شیرازی، شیخ کمال الدین ایجی، نجم الدین اسطرلابی پیداست که مراغه و مرکز علمی آن چگونه دانشمندان آن روزگار را به خود جلب می کرده است.

اوحدی پس از دانش اندوزی، مدت زمانی را نیز به سیاحت در شهرهای گوناگون پرداخت. او در دیوان خود به شهرهای بصره، بغداد، دمشق، سلطانیه، کربلا، کوفه، نجف، قم و همدان اشاره کرده است. او بیشتر عمر خود را در آذربایجان گذراند و در 706ق در مراغه که در آن زمان پایتخت ایلخانیان بود، مقیم شد.

اوحدی در زمان حکومت ابوسعیدخان به تبریز رفت و به دربار راه یافت. سلطان ابوسعیدخان و وزیرش، غیاث الدین محمد به او عنایت خاصی داشتند. اوحدی تا 733ق در تبریز اقامت داشت و بعد به مراغه برگشت و تا پایان عمر در آنجا زندگی کرد. درباره تاریخ وفات اوحدی روایات گوناگونی هست که بعضی در ابتدای امر متعارض به نظر می رسند و جمع آنها کمی مشکل است

اختلاف و تفاوت نظر علاوه بر سال فوت، در محل دفن نیز دیده می شود و هر یک از صاحبان نظر، مکانی را مدفن او گفته اند. عده ای مدفن او را اصفهان دانسته اند، اما گروهی دیگر شهر مراغه را محل دفن او ذکر کرده اند.

اوحدی مردی عارف مسلک و موحد بود و سیر و سلوک بسیار داشت. از آثارش پیداست که در علوم دینی و عرفانی تأمل و توجهی بسیار داشته و در مسائل اخلاقی و اجتماعی و تربیتی دانشمندی پرتجربه و گران مایه و صاحب نظر بوده است. از نظر اسلوب سخنوری در قصاید و غزلیات و مثنویات دنباله رو حکیم سنایی غزنوی بود؛ چنان که جام جم را به تقلید حدیقه سنایی سروده که بسیار خوب از عهده آن برآمده است؛ علاوه بر این، بعضی از قصاید عرفانی حکیم غزنوی را نیز جواب گفته و غزلیات لطیفی دارد.

دیوان اوحدی حدود 9 تا 10 هزار بیت شعر دارد که شامل قصیده و ترجیع بند و غیره است. قصاید او مانند بیشتر شاعران این دوران عرفانی و پرمغز است و عموماً از منظر تصوف سروده شده است. اوحدی غزلیات شایان توجهی دارد و می توان گفت در غزل هم سنگ بعضی معاصران است و به اندازه ای در این شیوه متبحر بوده که بعضی از غزلیات وی به نام حافظ و در دیوان او ضبط شده است.

از ویژگی های بسیار مهم شعر اوحدی این است که بسیاری از کلمات و تعبیرات و ترکیبات زبان محاوره ای محیط زندگی خود و روزگار خود را به کار برده که در شعر دیگران نیست و از این رو فواید گوناگون لغت شناسی و دستور زبان در شعر او هست؛ به همین سبب است که گاهی اشعار او برای کسانی که متوجه این معانی خاص و تعبیرات مخصوص نیستند، دور از ذهن است. از دیگر امتیازات شعر اوحدی این است که بعضی اشعار او حکم مَثَل یافته و بر سر زبان ها افتاده است .

از آثار اوحدی دست نویس های فراوانی باقی مانده و در سال های اخیر چاپ های گوناگونی شده است. آخرین بار کلیات او به کوشش سعید نفیسی در 1340ش در تهران به چاپ رسید.

اوحدی سه اثر از خود برجای گذاشت که بدین قرارند:

1. دیوان، شامل قصاید، غزلیات، ترکیبات، ترجیعات و رباعیات است. امیرعلیشیر نوایی این اثر را مشهور دانسته (ص 327-328) و جامی درباره آن گفته است: دیوان اوحدی در غایت لطافت و عذوبت است و ترجیعاتش دارای حقایق و معارف است. در میان سروده های اوحدی به غزل های او عنایت بیشتری شده است. مضامین غزل های او شبیه غزل های حافظ است؛ به همین سبب در بعضی از دست نویس های اشعار حافظ، غزل های اوحدی را به اشتباه وارد دیوان حافظ کرده اند.

2. جام جم، منظومه ای است به زبان فارسی، در قالب مثنوی و مشتمل بر 5 هزار بیت، در اخلاق و عرفان که اوحدی سرودن این مثنوی را در سال 732ق شروع کرده و در 733ق به پایان برده است. این اثر بر وزن و اسلوب حدیقه سنایی سروده شده است. اوحدی این اثر را در تبریز به پایان رساند و به نام خواجه غیاث الدین محمدف وزیر ابوسعیدخانف نام گذاری کرد. با مطالعه جام جم می توان اطلاعات فراوانی از آداب طریقت و اعمال صوفیان آن عصر به دست آورد. افزون بر مسائل اجتماعی و تربیتیف مطالب و نکات سودمندی درباره مبدأ و معاش و معاد نیز در آن منعکس شده است و آن را کتاب جامعی در اخلاق و تصوف می دانند.

3. منطق العشاق یا ده نامه یا محبت نامه، این مثنوی شامل نامه های میان عاشق و معشوق است. اوحدی آن را در 706ق به نام وجیه الدین یوسف بن حسن، نوه خواجه نصیرالدین طوسی، در مراغه به پایان رساند.

4104/