تمرین آخر ناصر تقوایی هنوز ماندگار است - مجله نایس پاتوق

به گزارش خبرنگاران، همزمان با عزاداری های دهه اول محرم و تقارن آن با روز ملی سینما، قرار است فیلمی از ناصر تقوایی در رابطه با تعزیه در موزه سینما نمایش داده گردد و جالب توجه است که بعد از گذشت سال ها فیلمی که برای پرونده ثبت جهانی تعزیه در فهرست میراث معنوی یونسکو تهیه شده بود هنوز جزو معدود آثار سینمایی ما در حوزه تعزیه به عنوان یکی از هنرهای نمایشی ایرانی و اصیل است.

ناصر تقوایی که نزدیک به 20 سال است دیگر فیلم سینمایی نساخته، هنگامی که پرونده ثبتی تعزیه در دست تهیه بود فیلمی را با نام تمرین آخر به طور اختصاصی برای این پرونده ساخت.

این فیلم براساس متن کلاسیک تعزیه حُر دلاور نوشته میرعزای کاشانی بود و متن در اوایل حکومت قاجار نوشته شده و از معتبرترین متون در میان تعزیه نامه های چندگانه حر دلاور شناخته می گردد.

تقوایی قصد داشت نسخه بلند تمرین آخر را هم بسازد و درباره آن گفته بود: قرار بود با حمایت مرکز هنرهای نمایشی نسخه بلند و سینمایی این فیلم فراوری گردد ولی آن ها از بودجه چندانی برخوردار نیستند و امکان ساخت آن به وجود نیامد و من هم چنان منتظرم تا شاید بتوانم با یاری ارشاد یا فارابی نسخه بلند تمرین آخر را بسازم.

این کارگردان سینما حدود 6 سال قبل در مراسمی که در سینماتک خانه هنرمندان به بهانه نمایش این فیلم برگزار گردید، درباره چگونگی ساخت تمرین آخر شرح داده بود: فرمی از یونسکو آمده بود تا برای ثبت تعزیه در این سازمان باید فیلم 10 دقیقه ای درباره لباس در تعزیه، موسیقی و شیوه بازیگری آن ساخته گردد تا ضمیمه مدارک ثبت تعزیه گردد و ما به دلیل زمان کم، مجبور بودیم در حین تمرین برای ساخت فیلم بلند یک ساعته درباره تعزیه این فیلم 10 دقیقه ای را هم بسازیم.

اگر محمدحسین ناصربخت (پژوهشگر حوزه نمایش های ایرانی) در این طرح حضور نداشت شاید بسیاری از چیزها را از دست می دادم. او یک مشاور یگانه بود و اطلاعات خوبی به من داد. در بخش دوم تعزیه هم که در حضور مردم اجرا می گردد، نتوانستم زمینه اجرایی که دلم می خواست را فراهم کنم زیرا تعزیه واقعی را می توان فقط در روز عاشورا و در جمع مؤمنان اجرا کرد اما در این فیلم چند روز قبل با دو وانت و بلندگو در شهر راه افتادیم و اعلام کردیم که در روز آدینه می خواهیم قسمت پایانی تعزیه را فیلم برداری کنیم و از مردم خواهش کردیم که با لباس مشکی در این مراسم شرکت نمایند که البته آن ها هم با ما بسیار همکاری کردند تا حال و هوای عزاداری در تعزیه ایجاد گردد. من به تعزیه به عنوان یک نمایش ایرانی نگاه کردم. البته نباید فراموش کنیم که نظم بیشتری در نمایش نسبت به تعزیه وجود دارد.

او با اشاره به ساخت فیلمی از کیارستمی که درباره تماشاچی تعزیه ساخته بود، ادامه داد بود: کیارستمی فیلمی از تماشاچی تعزیه ساخت که خود تعزیه مطلقا در آن نبود. من تصمیم گرفتم که با خود متن، یک تعزیه بدون تماشاچی بسازم، به همین دلیل تمرین آخر انتخاب شد. گروهی تمرین نموده بودند که تعزیه ای را در شهر کاشان اجرا نمایند که آخرین تمرین شان بود، کسانی که در این فیلم ایفای نقش می نمایند بهترین بازیگران تعزیه هستند، آن ها از سراسر ایران گلچین شده اند زیرا آقای ناصربخت فراخوانی داده بود و از تعزیه کاران مهم ایران چند گروه آمده بودند و این اتفاق هم زمان با المپیک آتن رخ داد، کشورهایی که گروه ورزشکار برای شرکت در این مسابقه داشتند، می توانستند یک گروه هنری هم همراه آن ها بفرستند که از ایران برای این کار فرهنگی گروه تعزیه انتخاب شده بود.

بنابراین تصمیم گرفتم تعزیه حُر را انتخاب کنم که در آتن هم قابل اجرا باشد. به مفهوم امروزی اگر یک تعزیه ایرانی در کشور دیگر و با فرهنگ دیگری اجرا گردد، تماشاگرانی که شیعه نیستند هم می توانند آن را بفهمند، این آزمایش باید با تعزیه ایران انجام می شد. این اولین گام در این موضوع بود و من معتقدم راه نجات تعزیه هنوز هم همین است و شاید ایام محرم بهترین زمان باشد تا ما آن را با یکی از باسابقه ترین هنرها که هنر ملی ماست، پرکنیم.

تقوایی در آن مقطع گفته بود: امروز یکی از بهترین دوره های تئاتر ایران است زیرا می توانید ببینید که ترجمه تئاتری چقدر کم شده است و کارگردانان تئاتر برای اجرایشان رشد خوبی نموده اند. هر بازیگر خوبی که در سینماست از تئاتر آمده است، تئاتر به سینما هم سرویس می دهد. به غیر از این دوران، دوران درخشان دیگری هم که ساعدی، انتظامی و نصیریان به تئاتر آمده اند، وجود داشته است. این در حالی است که این روزها یکی از مهم ترین نقاط ضعف تئاتر به نمایشنامه و کمبود متن ایرانی و رواج پیدا کردن متون ترجمه شده روی صحنه تماشاخانه ها مربوط می گردد.

تقوایی اظهار نموده بود: تعزیه ها به طور کلی نمایش های اکسپرسیونیستی هستند، ما چنین واژه هایی در فرهنگ خودمان نداریم اما بعد از وارد شدن تئاتر مدرن کم کم این مفهوم برایمان روشن شد و کارایی خودش را پیدا نموده است. یکی از ویژگی های اکسپرسیونیست این است که بازیگران شخصیت هایشان متحول نمی شوند مثل نمایش چخوف. او حتی این کار را تقویت می نماید و هنگامی که می خواهد تکلیف بازیگر را با مخاطب خودش روشن کند یک باره صفت بازیگر خودش را عشق می گذارد. در تعزیه هم همین طور است، نقش حُر نقشی است که تحول پیدا می نماید اما یک نقش که شمر است، دقیقا همان شخصیت اکسپرسیونستی است.

در آن مراسم ناصربخت، مشاور ناصر تقوایی در این فیلم هم گفته بود: بر اساس ثبت جهانی، باید سازمان میراث فرهنگی (اخیرا به وزارتخانه تبدیل شده) برای تشکیل بنیاد تعزیه اقدام کند و در بخشی از آن هم می تواند از یونسکو یاری بگیرد که متأسفانه سازمان میراث فرهنگی تاکنون اقدامی برای تشکیل این بنیاد ننموده است و همچنان کانون هایی که در این زمینه فعالیت می کردند به فعالیت خودشان ادامه می دهند و چشم انتظار هستند.

همایون امامی ، پژوهشگر هم در همان برنامه بیان نموده بود: فیلم های مستندی که درباره تعزیه ساخته شده اند، بسیار نیستند و بیشتر به عنوان مستند مشاهده گر مطرح هستند. تعزیه برای خودش جاری بوده و کسانی که همراه آن می شدند تا از تعزیه فیلم بگیرند، صرفا فیلم هایی را می گرفتند که به دلیل سرعت و تصویر فیلم برداری از مراسم تعزیه عقب نمانند بنابراین از اشکالی که بتوانند معرفی درست و دقیقی از ماهیت تعزیه که به روی صحنه اتفاق می افتد، داشته باشند را نداشته اند. این اولین فیلمی است که می تواند تعزیه را از آهنگ خودش کنار بگیرد و بتواند سرشت خود را بهتر نشان دهد. چون قرار است تعریف درستی از تعزیه داشته باشیم برای اولین بار با فیلمی روبرو هستیم که سعی می نماید لحظه به لحظه آن را با دکوپاژ دقیق نشان دهد و دقیقا یک تعبیر و بازنمایی سینمایی از واقعیت را به ما بدهد.

همچنین بازسازی یکی از تکنیک های سینمای مستند است که این فیلم می تواند مصداقی از آن باشد، فیلم تقوایی ذره ای از وجه اسنادی کم نمی نماید و به عقیده من می تواند به عنوان یک اثر مستند شاخص مطرح باشد. قطعا این فیلم یک بازنمایی سینمایی از تعزیه است و می تواند به لحاظ کارشناسی تعزیه از اصالتی که مدنظر پژوهندگان است، استفاد گردد. تقوایی یک تلفیق هوشمندی بین دو مدیوم نمایش و سینما را انجام داده است.

این اظهارات و تاکید بر کیفیت فیلم تقوایی و نیز اهمیت مستند بودن این اثر همچنان تازه و قابل پیگیری هستند چون نه بنیادی برای تعزیه راه اندازی شده، نه فیلم مستند جدیدی ساخته شده و فقط تعزیه خوان های پیشکسوت و قدیمی گله مند هستند که بسیاری از تعزیه هایی که در این سال های اخیر اجرا شده هم در متن و هم در موسیقی و لباس و نحوه اجرا دچار تحریف شده است.

در ادامه بخشی از فیلم ساخته شده تقوایی درباره تعزیه را که توسط فیلمخانه ملی ایران ترمیم شده است، می بینید: