از بارش شهابی جوزایی تا انقلاب آسمانی شب یلدا (رویدادهای نجومی آذر 1400) - مجله نایس پاتوق

شاید بتوان مجذوب نماینده ترین رویداد نجومی هر ساله آذر را پیوند خوردن با انقلاب زمستانی زمین در فضا و برگزاری مراسم شب چله دانست. این جشن باستانی ریشه ای نجومی دارد که از انقلاب زمستانی و شکل گیری طولانی ترین شب سال حکایت می نماید.

به جز شب یلدا سال جاری در آذر ماه با نزدیک شدن به آسمان شفاف زمستانی و وجود سه ستاره درخشان ناهید، مشتری و زحل فرصتی و البته ماه درخشان زمین، مناظری تماشایی برای لذت بردن از آسمان شب پیش روی علاقه مندان است.

در این ماه بعلاوه بارش شهابی جوزایی را پیش رو داریم و دنباله دار لئونارد (Comet Leonard) با نام علمی Comet C/2021 A1 ه مکه در 3 ژانویه سال 2021 (14 دی 1399) کشف شد و می تواند درخشان ترین دنباله دار این سال لقب بگیرد شرایط رصدی خوبی دارد، بنابراین اگر سال گذشته دنباله دار نئووایز (Comet Neowise) را از دست دادید، این فرصتی عالی برای عکاسی از یک پدیده شگفت انگیز است.

رویدادهای مهم نجومی آذر 1400

1 آذر (November 22)

روز دوشنبه 1 آذر (22 نوامبر) حرکت مداری سیاره مریخ به سمت شرق، فاصله آن را با ستاره دوتایی درخشان و کاملا مجزای آلفا ترازو (Zubenelgenubi) در صورت فلکی تنها به 8 دقیقه قوسی می رساند و چشم انداز ای تماشایی را شکل می دهد که می توانید با یک تلسکوپ کوچک سه جرم درخشان را به ویژه حدود ساعت 6 صبح به وقت محلی در آسمان شرقی و جنوب شرقی مشاهده کنید. مریخ دو برابر درخشان تر از ستاره اول آلفا ترازو است و برای ناظران در منطقه ها استوایی هم ارتفاع این چشم انداز تقریبا بالاتر خواهد بود.

در شامگاه بعلاوه کاسه صورت فلکی خرس کوچک (دب اصغر) پس از تاریکی هوا در سمت چپ و پایین ستاره قطبی در جهت شمال قابل مشاهده است. لب خرس کوچک یا ستاره معروف کوکب شمالی (Kochab) هم که از نظر درخشندگی برابر پولاریس (ستاره قطبی) است، به خوبی دیده می گردد.

2 آذر (November 23)

عصر سه شنبه به وقت منطقه زمانی شرقی رصدگران قاره آمریکا می توانند زمانی که سایه های گرد و سیاه دو قمر گالیله ای مشتری، از کنار لکه بزرگ مشتری و بر فراز سطح می گذرند، پدیده ای نادر را مشاهده نمایند. نمایش زمانی شروع می گردد که لکه سرخ بزرگ و گانیمد هر دو در نزدیکی بازوی مشتری (ناحیه درخشان سمت راست آن) آشکار می شوند. سپس سایه کالیستو هم به آن ها می پیوندد تا طی 2.5 ساعت از این محدوده عبور نمایند.

ماه که در حال کاهش ارتفاع است، در این روز حدود ساعت 8 شب در محدوده شرق و شمال شرق طلوع می نماید. هنگامی که کمی ارتفاع گرفت، ستاره سرپسین (Pollux) در 3 درجه ای شمال غربی ماه و ستاره سرپیشین (Castor) هم در 4.5 درجه ای شمال غربی همراه خود دیده می گردد و بدین ترتیب هر سه جرم در یک راستا دیده خواهند شد.

حدود ساعت 19 و 20 هم ستاره عیوق (Capella) یا سروش با قدر زمستانی 0 دقیقا به همان ارتفاعی در آسمان می رسد که نسر واقع (Vega) در فصل تابستان رخ نمایی می نماید و طبق دانسته های کهن، حکایت از سردتر شدن هوا دارد.

3 آذر (November 24)

در ابتدای شب نسر طایر یا الطیر (Altair) در جنوب غربی آسمان می درخشد و حدود 40 تا 50 درجه از نسر واقع فاصله دارد. این تنها ستاره درخشان آن محدوده است و چشم عقاب محسوب می گردد.

درست بالای آن و سمت راست، شاهین ترازو (Tarazed) یا گاما عقاب قرار گرفته است که با قدر 3 می درخشد. از آنجا به پایین ستون فقرات عقاب است که در امتداد کهکشان راه شیری کشیده شده است. این چیدمان، یادآور یکی از صورت های فلکی مثلث تابستانی یعنی قو (دجاجه) است که گردن بلند و ستون فقراتش در امتداد کهکشان راه شیری قرار گرفته است.

4 آذر (November 25)

هر روز به نظر می رسد که خورشید زودتر غروب می نماید. اگرچه هنوز با انقلاب زمستانی فاصله داریم اما برای عرض های جغرافیایی بالاتر مانند 40 درجه، خورشید هر سال حدود 7 دسامبر (16 آذر) زودتر از هر زمان سال غروب می نماید و در 4 آذر تنها حدود 3 دقیقه از آن موقع فاصله دارد.

در مکانیک سماوی هر ناهنجاری ظاهری، یا یک ناهنجاری برابر در جهت عکس، متعادل می گردد و در این مورد هم پس از انقلاب زمستانی، دیرترین طلوع خورشید تا 4 ژانویه (14 دی) روی نخواهد داد.

6 آذر (November 27)

تربیع آخر ماه در صورت فلکی اسد (Leo) در ساعت 07:28 منطقه زمانی شرقی (15:58 به وقت تهران) روی می دهد.

حدود ساعت 7 یا 8 بعدازظهر هم صورت فلکی گسترده اسب بزرگ (Pegasus) در موقعیت تراز خود بسیار بالاتر از جنوب آسمان قرار گرفته است که چشم انداز ای شاخص از آسمان ابتدای آذر است.

7 آذر (November 28)

در این روز هم رصدگران دارای ابزار در آمریکای شمالی امکان تماشای گذر قمر آیو مشتری را بر فراز لکه سرخ بزرگ دارند.

9 آذر (November 30)

در این روز یک پدیده زیبا روی می دهد که اگرچه برای ناظران ایرانی قابل رؤیت نیست اما قطعا تماشای عکس های ثبت شده طی آن تماشایی خواهد بود. پدیده منهتنیج (Manhattanhenge) زمانی روی می دهد که طلوع خورشید با شبکه ای از خیابان های منهتن در نیویورک آمریکا همسو می گردد.

اگرچه این رویداد روز قبل هم تا حدودی دیده می گردد اما برترین زمان 30 نوامبر است و طبق برآوردها، برترین خیابان ها برای تماشای آن هم خیابان 14، خیابان 34 که محل ساختمان امپایر استیت است، خیابان 42 با ساختمان کرایسلر و پل تودور، خیابان 57 و خیابان 79 هستند.

13 آذر (December 4)

در میان وقایع نجومی 1400، آخرین خورشیدگرفتگی سال 2021 هم تنها از قاره یخی قطب جنوب قابل مشاهده خواهد بود. راستا کلی این پدیده با عرض میانه 427 کیلومتر، از دریای ودل به سمت جنوب به جنوب غربی می رود، از کنار جزیره برکنر (Berkner) و سکوی یخی (یخ تاق) فیلشنر-رونه (Filchner-Ronne) می گذرد، سپس در سراسر بخش غربی قطب جنوب ادامه می یابد و پیش از حرکت به دریای راس (Ross Sea) محدوده کمیته اجرایی (Executive Committee Range) را تاریک می نماید که رشته کوهی متشکل از 5 آتشفشان بزرگ است.

حتی برای پرشورترین جویندگان کسوف، سفر برای رصد این خورشیدگرفتگی یک تکلیف سخت خواهد بود. هرچند آخرین باری که خورشیدگرفتگی کامل در این محدوده روی داد، یعنی سال 2003، بعضی علاقه مندان در اینجا حاضر بودند و بعضی هم با هواپیما از روی این پهنه یخی پرواز کردند.

هلال باریک ماه نو را هم کوچک جزئی مرتبط را هم می توان از بخش هایی از آفریقای جنوبی، نامیبیا، بوتسوانا و بعلاوه تاسمانی و بخش های جنوبی نیو ساوت ولز و ویکتوریا در استرالیا و بخش کوچکی از جنوبی ترین قسمت های نیوزیلند و جزیره استوارت مشاهده کرد.

15 آذر (December 6)

سیاره درخشان ناهید همچنان به سمت خورشید حرکت می نماید و با تاریک شدن و گرگ ومیش غرب آسمان هر روز به آن نزدیک تر می گردد. در اوایل آذر سیاره زهره به آسانی قابل تشخیص است و درخشان ترین جرم آسمان پس از غروب خورشید خواهد بود. اما در انتها ماه با توجه به نزدیک تر شدن به خورشید، تشخیص آن سخت تر می گردد و زودتر غروب می نماید.

این سیاره که ناسا قرار است با مأموریت هایی مانند داوینچی آن را بیش از پیش کاوش کند، در 9 ژانویه 2022 (19 دی) به نزدیک ترین فاصله از خط واصل زمین و خورشید خواهد رسید.

با توجه به گذر آرام ناهید در آسمان زمین، در راستا حرکت آن مجموعه ای از پدیده های جالب برای رصد روی می دهد. در 3 دسامبر (12 آذر) این سیاره به درخشان ترین حالت خود می رسد و بخش نورانی آن با تلسکوپ یا دوربین دوچشمی به صورت هلال دیده می گردد.

هم زمان ماه نو هم پیش می رود و فاصله این دو جرم تا جایی کاهش می یابد که 15 آذر حدود 45 دقیقه پس از غروب خوشرشید، نمایشی مسحورنماینده را اجرا می نمایند که نباید از دست داد.

16 آذر (December 7)

مشتری دومین جرم پرنور ستاره مانند آسمان در آذر ماه است. این سیاره تقریبا یک سال پس از مقارنه تماشایی و یلدایی اواخر سال 2020، همچنان نزدیک به سیاره کم نورتر زحل قرار گرفته است. این نزدیکی در طول سال 2021 همواره مورد توجه بود.

در نیمکره شمالی، با ایستادن رو به مشتری، زحل در سمت راست آن قابل رؤیت خواهد بود و پدیده تماشایی دیگر در سراسر آذر هم راستایی زهره، مشتری و زحل است که مانند جواهراتی آسمانی روی یک رشته می درخشند. این هم راستایی اما تصادفی نیست و به این علت روی داده است که همه سیارات منظومه شمسی و در بیشتر مواقع قمرهای آن ها، بر صفحه مداری آن که به آن دایره البروج گفته می گردد، می چرخند.

ماه از 15 تا 18 آذر (6 تا 9 دسامبر) در امتداد رشته درخشان آسمانی حرکت می نماید و ابتدا با ناهید، سپس با زحل و در نهایت با مشتری ملاقات خواهد نمود و نمایی زیبا را ایجاد می نماید.

21 آذر (December 12)

در این روز دنباله دار لئونارد، نزدیک ترین فاصله خود را خواهد داشت که طبق برآوردها با قدر حدود 4 یا 5، برترین فرصت برای رصد و عکاسی خواهد بود. این دنباله دار با دوربین دوچشمی قابل رؤیت است و شاید حتی بتوان در آسمانی تاریک با چشم غیرمسلح هم آن را دید.

لئونارد در این ماه اطراف ستاره سماک رامح (Arcturus) یا ژوبین دار در صورت فلکی گاوران (عوا) دیده می گردد و حرکت سریعی دارد و برای رصد آن بهتر است از یک هفته قبل به دقت محدوده آن را در آسمان شب درنظر داشته باشید.

22 آذر (December 13)

بارش شهابی جوزایی (Geminid Meteor Shower) در شامگاه 22 آذر (سپیده دم 14 دسامبر منطقه زمانی شرقی) به اوج خود در سال 2021 می رسد. در این هنگام مقدار بارش بین 60 تا 120 شهاب در ساعت برآورد می گردد که برترین نمایش را در آسمان کاملا تاریک خواهد داشت.

بارش شهابی جوزایی، از معدود بارش های شهابی است که حتی پیش از نیمه شب، عملکرد خوبی دارد اما سال جاری نور گسترده ماه با توجه به فاز آن، مانع رصدهای پیش از نیمه شب خواهد شد.

در حقیقت ماه تا زمانی که حدود ساعت 2 و 3 بامداد به وقت محلی غروب کند، همچنان یک عامل مزاحم برای رصد بارش شهابی خواهد بود. اما از سویی این برترین زمان برای تماشای بارش است زیرا صورت فلکی جوزا، که کانون بارش است، در این هنگام تقریبا بالای سر ناظر قرار گرفته است.

سال جاری احتمالا برای رصد، شهاب های کوچک و کم نور غالب خواهند شد و به حداکثر پیش بینی شده می رسند. بعلاوه در هنگام و پس از اوج بارش، باید منتظر شهاب های درخشان و حتی گاهی آذرگوی هم باشیم.

23 آذر (December 14)

هرچند از اوج بارش گذشته است اما رصدگرانی که شب قبل را از دست داده باشند، می توانند از این آخرین فرصت برای رصد بعضی از شهاب های بارش جوزایی استفاده نمایند.

28 آذر (December 19)

در این روز پدیده ماه کامل را شاهد هستیم که همواره چشم انداز ای تماشایی چه برای رصد با چشم غیرمسلح و چه برای رصد با ابزار و ثبت در عکس های نجومی به ویژه با عوارض زمینی است.

30 آذر (December 21)

در این روز انقلاب زمستانی (در نیمکره شمالی) در ساعت 19:29 به وقت تهران (15:59 به وقت گرینویچ) روی می دهد و طولانی ترین شب سال (یا کوتاه ترین در نیمکره جنوبی) را رقم می زند که نشان از رسیدن شب یلدا و جشن گرفتن آیین های کهن ایرانی است.

شرایط کلی ماه، خورشید و سیاره ها

ماه

قمر زمین در این ماه خیلی موافق تماشای رویدادهای آسمان شب عمل نمی نماید اما خودش در کنار دیگر اجرام منظومه شمسی مناظری تماشایی خلق خواهد نمود.

ماه در ابتدای آذر روی درخشان خود را به زمین نشان می دهد و سپس با گذر از تربیع آخر 13 آذر شاهد هلال ماه نو خواهیم بود که در روزهای پس از آن به ترتیب با سیارات ناهید، مشتری و زحل ملاقات خواهد نمود و مناظری چشم نواز ایجاد می نماید.

خورشید

آذر از گذشته های دور با نام صورت فلکی کمان گره خورده است اما چرخش محور زمین باعث شده تا در دوران ما، ستاره مرکزی منظومه شمسی در صورت فلکی متفاوتی دیده گردد. بدین ترتیب از ابتدای آذر، خورشید صورت فلکی عقرب را طی می نماید و سپس تا اواخر آذر با گذر از صورت فلکی مارافسای به ابتدای صورت فلکی قوس (کمان) می رسد.

هر چه به انتهای ماه نزدیک می شویم خورشید دیرتر طلوع می نماید و در انتها آذر، زمین در مدار آن از نقطه انقلاب زمستانی می گذرد. ستاره مرکزی منظومه خانه ما همچنان در بخشی از اوج فعالیت قرار گرفته است و باعث ایجاد شفق های قطبی چشم نوازی بر روی زمین می گردد.

عطارد

تیر، کوچک ترین سیاره منظومه شمسی همچنان به گذر خود در ارتفاع پایین آسمان جنوب شرقی پیش از طلوع خورشید ادامه می دهد. ابتدای ماه بین شرق و جنوب شرقی همراه کمی پیش از خورشید طلوع می نماید و در انتهای ماه امکان رصد صبحگاهی آن وجود ندارد و باید در آسمان شامگاهی در پی آن باشیم. بدین ترتیب کمی پیش از غروب خورشید می توان آن را بین جنوب و جنوب غربی در آسمان شامگاهی یافت.

ناهید

سیاره ناهید بیش از سال های پیش در کانون توجه قرار گرفته است. سال گذشته بود که کشف فسفین در جو آن خبرساز شد و سال جاری هم ناسا با تأیید نهایی دو مأموریت به مقصد این سیاره، خاطرنشان کرد که میخواهد در اوایل دهه 2030 میلادی، فصل تازه ای از کاوش را در آن شروع کند.

ناهید هم فاصله زیادی با خورشید ندارد اما به مقدار ای هست که بتوان به خوبی آن را در آسمان شامگاهی مشاهده کرد. این سیاره حتی در میانه های ماه چشم انداز ای تماشایی در کنار ماه و دو غول گازی منظومه شمسی یعنی مشتری و زحل می آفریند.

مریخ

سیاره سرخ منظومه شمسی چند هفته ای است که از مقارنه خورشیدی خارج شده است. پدیده ای که باعث تعلیق ارتباط با کاوشگرهای حاضر در این سیاره هم شده بود. بدین ترتیب فاصله مریخ هم با خورشید در ماه آذر بسیار کم است.

این سیاره کمی پیش از طلوع خورشید، از سمت شرق و جنوب شرقی سر برمی آورد و در اواخر ماه فاصله خود را با خورشید بیشتر می نماید و حدود 45 دقیقه پیش از آن طلوع خواهد نمود.

مشتری

غول گازی منظومه شمسی که شروعگر ترتیب سیاره های بیرونی منظومه شمسی است و تور 2021 هابل از آن ها به تازگی کامل شده است، در آذر ماه همچنان شامگاهی است و با توجه به طلوع در روز، از پیش از غروب خورشید تا نیمه شب امکان رصد آن هست. چشم انداز تماشایی آن در کنار هلال ماه و ناهید و زحل در میانه آذر را هم نباید از دست داد.

این سیاره با درخشش قابل توجه خود، ساعتی پس از غروب خورشید در آسمان جنوبی به خوبی قابل مشاهده است که با یک تلسکوپ میانه حتی می توان شماری از قمرهای گالیله ای آن را هم مشاهده کرد. با نزدیک شدن به انتها ماه آذر اما، فرصت کمتری برای رصد این سیاره هست و حدود یک ساعت زودتر غروب می نماید.

زحل

سیاره زحل هم مدت هاست از نگاه ناظران زمینی، همراه روز و شب مشتری شده است و با جدایی زاویه ای کمی نسبت به آن طلوع و غروب زودتری دارد.

این سیاره در آذر نسبت به خط دید ناظران زمینی 19 درجه کج شده است و باعث می گردد تا نیمکره شمالی آن به سمت زمین باشد. بخش بیشتر نیمکره جنوبی هم زیر حلقه های زیبای آن پنهان می گردد و بدین ترتیب فرصتی تماشایی برای رصد آن به ویژه با ابزارهای نجومی فراهم است.

اورانوس

غول یخی منظومه شمسی که مقابله خورشیدی را پشت سر گذاشته است، همچنان طولانی مدت و با قدر 5.7 در آسمان شامگاهی تا صبحگاهی حضور دارد. اما برای رصد اوراتوس که در صورت فلکی حَمَل (بره) و در نزدیکی خوشه پروین قرار گرفته نیمه شب برترین زمان است و حداقل احتیاج به دوربین دوچشمی است.

نپتون

دورترین سیاره شناخته شده منظومه شمسی در آذر ماه هم برج دلو (آبریز) را برای حضور آسمانی خود انتخاب نموده است و با قدر 7.7 می درخشد که تماشای آن را برای چشم غیرمسلح ناممکن می نماید.

اما برای رصد با ابزار رصدی مانند دوربین دوچشمی فرصتی بسیار مناسب فراهم است. نپتون کمی بیش از 3 درجه غرب فی آبریز (Phi (ϕ) Aquarii) که ستاره ای با قدر 4 است دیده می گردد و برترین زمان رصد آن حدود ساعت 18 و 19 در سمت غرب و جنوب غربی آسمان است.

عکس کاور: هم نشینی ناهید، زحل، مشتری و ماه از تماشایی ترین وقایع نجومی آذر 1400 خواهد بود.

Credit: Vito Technology, Inc

منابع: Space (1, 2), EarthSky, Sky and Telescope, Photopills, Inverse, TimeandDate, Astronomy